RECONSTRUCTIE

Het Syrische regime heeft burgers geterroriseerd in de bloedige strijd om de macht. Met name luchtaanvallen met exploderende vatenbommen zaaiden dood en verderf in opstandige gebieden. De rebellen grepen in een reactie naar steeds zwaardere middelen om het regime te raken. Nu doet de Nederlandse politie onderzoek naar oorlogsmisdrijven gepleegd door opstandelingen rond de stad Khan Shaykhun in 2014. De daders zouden nu in Nederland wonen.

Het Team Internationale Misdrijven (TIM) wil alles weten over de rebellenaanval op regeringssoldaten bij de slag om de controlepost ‘Abu Saliyya’ net ten zuiden van Khan Shaykhun in de provincie Idlib. Teamleider Vincent Cillessen roept Syriërs op – in Nederland en daarbuiten – om mee te zoeken naar de daders en informatie te geven.

In een interview met NPO Radio 1 vorige maand zei hij dat het niet gebruikelijk is om met het thema oorlogsmisdrijven naar buiten treden. ‘Maar aangezien er veel Syriërs in ons land wonen willen wij ook zichtbaar zijn voor deze gemeenschap. We richten de oproep aan mensen die in Nederland wonen omdat zij mogelijkerwijs betrokken zijn geweest. De verdachten bevinden zich op dit moment op Nederlands grondgebied.’

Beruchte checkpoints

Kasem* (36) komt uit de directe omgeving van Khan Shaykhun en vluchtte eind 2013 uit Syrië. Inmiddels woont hij al een aantal jaar in Weert. Vorige week hoorde hij over het politieonderzoek. Thuis op de bank in de bovenwoning die hij huurt slaakt hij een diepe zucht. Hij wil best praten over de gebeurtenissen. ‘Het Assad-regime lanceerde een terreurcampagne in het hele land. Daardoor moesten mensen wapens dragen om hun familie en bezittingen te verdedigen. In de regio waar ik vandaan kwam waren dat apothekers, pistacheboeren, schapenherders, universiteitsstudenten maar ook overlopers uit de politie en het leger.’

Het onderzoek lijkt volgens Kasem geen rekening te houden met de context van de rebellenaanvallen op de controleposten in de provincie Idlib. ‘Men moet begrijpen waarom mensen hebben gevochten. De troepen belegerden alle dorpen langs het stuk snelweg dat zij in handen hadden, waaronder Khan Shaykhun. Boerderijen en boomgaarden werden in brand gestoken. Met behulp van checkpoints werden burgers dag in dag uit gearresteerd en gemarteld waaronder vrouwen en kinderen. Het regime wilde hiermee druk uitoefenen op de mannen om hun rebellie te staken en zich over te geven.’

Toen Kasem met een groep het vuur in drie huizen doofden dat was aangestoken door het leger sloegen soldaten hem tegen de grond en namen hem mee naar een van de checkpoints. Het ging om huizen van families die mee hadden gedaan aan antiregeringsdemonstraties. Een officier schreeuwde tegen Kasem. ‘Zijn jullie een brand aan het blussen in huizen van terroristen?’ Kasem antwoordde: ‘We hoorden vrouwen en kinderen om hulp roepen. Daar kwamen we op af.’ In controlepost Al-Harash, net ten noorden van Khan Shaykhun, werd Kasem enkele uren gemarteld. Meerdere zwarte lijnen lopen nog steeds over de onderkant van zijn rechtervoet nadat een beul daar loeihard op sloeg.

Burgerdoden door vatenbommen

De luchtmacht van president Assad bestookte in 2013 en 2014 (en ook daarna) rebellenbolwerken door vanuit helikopters vatenbommen naar beneden te gooien op dichtbevolkte steden en dorpen. Het Syrian Network for Human Rights (SNHR) becijferde dat in die periode in de provincies Idlib en Hama (die aan elkaar grenzen) meer dan tienduizend vatenbomaanvallen zijn uitgevoerd. In die twee provincies vielen toen alleen al bij dit soort aanvallen zeker 1200 burgerdoden. Het Syrisch Observatorium voor de Mensenrechten (SOHR) telde tussen 2013 en 2014 meer dan 40 duizend burgerdoden door geweld in Syrië.

Martelaarsoperaties op YouTube

Rebellengroepen zochten naar manieren om terug te slaan en vonden dat onder meer in de vorm van de uiterst controversiële zelfmoordcommando’s. Op een filmpje geplaatst op YouTube eind mei 2014 is te zien hoe een legertank gevuld met explosieven langzaam een zandmuur nadert en er bovenop tot stilstand komt. Vervolgens explodeert het voertuig en ontstaat er een enorme vuurbal gevolgd door rookpluimen en opstuivend zand. Luid gejuich klinkt op de achtergrond. ‘Een martelaarsoperatie!’, roept iemand.

Regeringstroepen verschansten zich op verschillende plekken langs een belangrijke snelweg ter hoogte van Khan Shaykhun. Een van die locaties waren checkpoint Abu Saliyya (Al-Busaliyya op de kaart) en een grote legerbasis genaamd ‘Al-Khazanat’ minder dan twee kilometer verderop. De rebellen probeerden volgens een correspondent van de nieuwszender Al-Jazeera twee keer de legerbasis te bestormen. Maar zonder succes. Ze gooiden het daarom over een andere boeg.

Op een ander filmpje is te zien hoe een jonge soldaat krijsgevangene wordt genomen door de opstandelingen. Nadat hij legerbasis Al-Khazanat wist te ontvluchten hield hij zich dood door gestrekt in veld te gaan liggen. Toen de aanstormende rebellen de jongeman opmerkten sleurden ze hem een paar meter over de grond. Hij geeft zich over en iemand legt zijn hand op het hoofd van de jonge soldaat. Het is onduidelijk hoe het precies met hem afloopt.

Onderzoek

Het onderzoeksteam TIM wil nu weten wie van de betrokkenen die in deze filmpjes opduiken later naar Nederland zijn gekomen. Cyril Rosman is journalist en doet voor het AD verslag van het jihadisme en asielzaken. Hij zegt tegenover AD.nl dat op het hoogtepunt van de vluchtelingencrisis in 2015 niet iedere asielzoeker diepgaand gecontroleerd kon worden. ‘Maar sommigen zijn later wel tegen de lamp gelopen omdat ze hier werden herkend of omdat er video’s opdoken waarin te zien is wat ze hebben gedaan in Syrië.’

Vorige maand werd een 43-jarige Syriër in het Friese Sint Annaparochie aangehouden. Het Openbaar Ministerie verdenkt hem van betrokkenheid bij ‘terroristische acties’. De Syriër was volgens getuigen betrokken bij het radicale Al-Nusra Front in Khan Shaykhun. De man verblijft sinds 2019 in Nederland. Drie jaar geleden kregen twee Syriërs een jarenlange gevangenisstraf voor hun terreurverleden bij het Al-Nusra Front.

Kasem, die in Syrië een carrière had als schrijvend journalist, zegt dat de Turkse inlichtingendiensten alles weten over de strijdgroepen in Syrië. ‘Ze houden als NAVO-lidstaat van iedereen een dossier bij.’ De Turken communiceren de informatie met de Europese landen waar ex-strijders naartoe gaan.’ Nadat iemand zich heeft aangemeld voor asiel vraagt Nederland het betreffende dossier op bij Turkije. Belangrijkste vraag: Heeft hij meegevochten in de oorlog? En zo ja: Bij welke groepering?

Vrijgesproken

Volgens de rechter is het voor een Syriër mogelijk om in zijn land deel uit te maken van een terroristische groepering maar zelf geen terrorist te zijn laat staan een oorlogsmisdadiger. Dat blijkt uit de zaak tegen Abdulrazak B., die twee maanden geleden werd vrijgesproken van deelname aan de terroristische organisatie Ahrar Al-Sham. Hij droeg een wapen om zijn stad, zijn familie en zichzelf te beschermen tegen ‘de terreurbombardementen van het regime’ in de provincie Idlib. En dat is volgens de rechter wat anders dan vechten met als doel om de bevolking bang te maken of de overheid te ontwrichten (‘misdrijf met terroristisch oogmerk’).

‘We moeten voorkomen dat we oorlogsslachtoffers in Nederland ten onrechte als oorlogsmisdadigers zien’, betoogt advocate Frederieke Dölle. ‘De meeste burgerdoden in Syrië zijn door het regime gevallen. Bovendien heeft Nederland logistiek materieel aan Syrische oppositiestrijdgroepen geleverd.’ Ze vindt het vervolgingsbeleid nu te eenzijdig. ‘Oud-handlangers van president Assad gaan vrijuit.’

Dölle verdedigde met succes verdachte Abdulrazak B. Zij overtuigde het OM dat haar cliënte niet kon weten dat Ahrar Al-Sham terroristisch is. Hij wist alleen dat de groepering is ontstaan uit mensen uit het gebied. ‘De dorpen waar zij woonden zijn stuk gebombardeerd terwijl de internationale gemeenschap toekeek. De IND en de recherche leggen deze Syrische vluchtelingen en hun socialemediagebruik onder een vergrootglas.’

Oproep

De oorlogsfilmpjes zijn voor Cillessen en zijn onderzoeksteam cruciaal omdat het verhoren van getuigen in Syrië vrijwel onmogelijk is. ‘Al onze zaken leunen zwaar op getuigenverklaringen en daarom doen we deze oproep nu ook. Er zijn veel gebeurtenissen gefilmd en gefotografeerd dankzij het feit dat iedereen een smartphone heeft. Dus beeldmateriaal speelt een steeds grotere rol.’ Hij spreekt van een moeilijke klus om oorlogsmisdadigers te vinden en vervolgens te berechten. ‘Maar dat is geen reden om het niet te doen. Het is vanzelfsprekend dat we veel aandacht voor Syrië hebben. De Syriërs in Nederland zitten ook te wachten op gerechtigheid en verantwoording.’

Kasem is kritisch over de in zijn ogen Nederlandse desinteresse in regimeaanhangers met vuile handen. Ondertussen heeft Nederland wel aandacht voor Syrische nieuwkomers uit rebellenbolwerken zoals Idlib. Want het zouden weleens ‘terroristen’ kunnen zijn. De statushouder, die nu als tolk werkt, noemt het politieonderzoek ‘een nutteloze zaak voor Nederland’ en ‘meten met twee maten’. Kasem verwacht dat niemand uit de omgeving van Khan Shaykhun aan het onderzoek zal willen meewerken. ‘Het voedt alleen maar wantrouwen. Onderzoek liever de ergste oorlogsmisdaden die ook zijn gerapporteerd bij de Verenigde Naties.’

Gifgasaanval

Alle inwoners van Khan Shaykhun en de nabije omgeving zijn de afgelopen jaren gevlucht voor de oprukkende troepen van president Assad. In april 2017 verloor Kasem in totaal negen familieleden door de chemische luchtaanval op de stad met het zenuwgas Sarin. Die werd uitgevoerd door het Syrische regime. ‘Stel eerst een groot voorbeeld met het aanpakken van de echte misdadigers.’

Kasem pakt zijn Apple iPad en scrolt door zijn fotogalerij totdat het lichaam van zijn neef net na de gifgasaanval in beeld komt. Hij kwam om door verstikking, net als zijn vrouw die zwanger was van een tweeling. Ook een tante, een nicht en nog zes neefjes overleefden het niet. De zus van Kasem ontsnapte miraculeus aan de aanval. Er stond die dag een westelijke wind. En ze bevond zich in haar huis vijfhonderd meter ten westen van de plek van de inslag. Hierdoor trok de dodelijke gaswolk niet over haar huis.

Eerder viel het regime aan met chloorgas. ‘Bij zo’n aanval kunnen de slachtoffers zichzelf en anderen nog alarmeren vanwege de geur en mondmaskers opdoen. Maar het zenuwgas Sarin is geurloos.’ Er vielen officieel minstens 89 doden. ‘Maar zeker vier dagen na de aanval stierven er nog mensen door de rondhangende gifwolken in de lucht’, zegt Kasem.

De val van Khan Shaykhun

Na een offensief in de zomer van 2019 viel Khan Shaykhun definitief in handen van regimegezinde milities. De zus van Kasem en haar gezin vluchtten voor de val naar een ander gebied in de provincie Idlib, dichter bij de Turkse grens. Zij en honderdduizenden andere Syriërs (merendeel vrouwen en kinderen) leven daar nu als intern ontheemden. Turkije houdt de grens dicht. Kasem: ‘Wij zijn blootgesteld aan alle vormen van onrecht en vernedering. Onze zonen vermoord, onze vrouwen verkracht en onze grond afgepakt.’

Voor Kasem voelt het politieonderzoek na alles wat er gebeurd is als een trap na. Hij zit ook met vragen. ‘Waarom nu opeens? Wat willen ze ermee bereiken? In die periode waren er op een dag wel tweehonderd veldslagen in heel Syrië. Het is zoeken naar een speld in een hooiberg.’

*. Op verzoek wordt niet de volledige naam van Kasem gepubliceerd.